Vorig jaar las ik Singulariteten, het tweede boek van de Koerdische Balsam Karam die sinds haar zevende in Zweden woont en in het Zweeds schrijft. Het bleek een wonderlijk, prachtig boek te zijn.
Het bestaat uit drie zeer verschillende delen. Het begint met een vrouw die haar vermiste dochter zoekt en haar andere kinderen en moeder steeds meer aan hun lot overlaat. In het tweede deel weigert een vrouw de in haar baarmoeder gestorven baby te baren. In het derde deel belandt een meisje met haar familie als asielzoekster in Zweden. Elk deel heeft een totaal andere, maar steeds even indringende stijl.
voorplat Zweedse uitgave en portret van de schrijfster
Wat de vrouwen met elkaar te maken hebben, verklap ik hier nog niet, want mijn vertaalvingers begonnen direct te jeuken. Na een enkele uitgeverij getipt te hebben besloot ik eerst maar drie fragmenten te vertalen zodat men zichzelf kon overtuigen van de ongekende kwaliteiten van dit boek. Uitgeverij Kievenaar deed dat zeer voortvarend en dus ben ik inmiddels aan de slag en verschijnt dit jaar bij Kievenaar De singulariteit, mijn vertaling van Balsam Karams boek dat de recensente van de gezaghebbende krant Dagens Nyheter tot deze lofzang verleidde:
‘Karam schrijft een proza dat nu eens golvend muzikaal is, dan weer strak en dan weer vederlicht. Het is poëtisch, enigmatisch en sterk vormbewust, maar nooit bombastisch of sentimenteel. Meerdere keren moest ik het boek even weg leggen om dat het te overweldigend was. Is Balsam Karam een van Zwedens meest begaafde, originele, relevante, rijzende schrijverssterren? Volgens mij wel. Ik hoop dat ze nooit ophoudt met schrijven.’
Meteen bij het allereerste begin van het boek moest ik al stilstaan. Het boek is opgedragen aan de vader en moeder van Karam en een aantal mensen die alleen bij hun naam worden genoemd. ‘Till mor och far’ zijn de eerste woorden.
Talen lijken zo hun voorkeur te hebben wie er het eerst wordt genoemd, vader of moeder. Dat was me al opgevallen toen ik een aantal regels uit Philip Larkins ‘This Be The Verse’ vertaalde voor collega’s die zich niet aan poëzie durfden te wagen. Dat begint zo: ‘They fuck you up, your mum and dad’. Als beide ouders worden genoemd zet het Engels de moeder vrijwel altijd voorop of het nu Mum, Ma, Mama of Mother is. In het Nederlands is het precies andersom. In onze taal komt moeder maar zeer zelden eerst te staan als ze in één adem wordt genoemd met vader. Dus werd dit de Nederlandse openingsregel: ‘Ze verneuken je, je pa en ma’.
Het Zweeds kent in dit geval niet zo’n idiomatische, dwingende volgorde. Je komt bijna even vaak ‘mamma och pappa’ en ‘mor och far’ tegen als ‘pappa och mamma’ en ‘far och mor’. Normaliter wordt het in vertaling toch steeds ‘pa en ma’, ‘vader en moeder’ omdat ons idioom dat wil. Maar in het Zweeds is het een keuze voor een schrijver. En in dit geval lijkt dat een zeer bewuste en betekenisvolle keuze te zijn. Dit is een boek van moeders en dochters die weer moeder zijn. Slechts één keer wordt een man een vader genoemd. De enige andere is de man aan wie het boek als tweede is opgedragen. Dus overweeg ik sterk om voor deze keer die volgorde ook in het Nederlands aan te houden. Voor moeder en vader. Zo gaat mijn vertaling denk ik beginnen.
Een volgende keer meer over het boek, misschien wel over de astronomische titel. Ook de titels van Karams prozadebuut en toneeldebuut zijn aan de sterrenkunde ontleend.
Eerder dit jaar nam literair tijdschrift Terras in zijn Scandinaviënummer vertalingen op uit Kajak, de recentste bundel van de Zweedse dichter Pär Hansson. Tegelijkertijd plaatste ik op deze site het prozagedicht ‘Duizelig’, een voorproefje uit de oudere bundel Familjekista (2001), met de belofte dat er meer zou volgen.
Vanaf vandaag vind je hier meer werk uit die bundel en uit Motorsågsminne, een bundel uit 2009. Dit schreef recensente Eline Karlsson over die bundel:
Het lijkt alsof Hansson niet wil kiezen tussen het landleven en het stadsleven en daardoor voltrekt dit onopgeloste conflict zich in de gedichten zelf. Dat geeft ze een onverwachte kracht. Het dichterlijk ik betreedt en ontvlucht de markt- en maatschappijstructuren. Alsof droom en werkelijkheid worden vermengd, alsof er in hetzelfde huis plaats is voor de levenden en de doden.
Na literair tijdschrift Terras geeft ook online tijdschrift Samplekanon de ruimte aan nieuw werk van Thomas Tidholm die ik al vertaal vanaf de jaren negentig. De teksten komen uit zijn nieuwste bundel Jordlöparens bok (Het boek van de loopkever, 2020). Het is een goed voorbeeld van een zelden, maar door Tidholm juist geregeld beoefend genre: een kruising tussen het essay en het prozagedicht, verlucht met pentekeningen van zijn eigen hand. De bundel heeft de ondertitel ‘over natuur, kunst en mensen’ en is ontstaan als onderdeel van een kunstproject maar is een eigen leven gaan leiden, dat ook resulteerde in een vierde nominatie voor de hoogaangeschreven Augustpriset.
voorplat van de bundel met pentekening van Tidholm
Vanwege die ondertitel en dus ook de thematiek is het jammer dat jordlöpare zich niet helemaal letterlijk laat vertalen in het Nederlands. Dan zou het beestje uit de Zweedse titel een aardeloper zijn in onze taal. Gelukkig komt het lopen wel mee in het Nederlands, want dat wordt veel gedaan in deze bundel, door allerlei insecten en andere dieren waaronder de mens. Lees het hier op Samplekanon.
In een buitenbibliotheekje rond de hoek vond ik laatst de vertaling van Insignificance, het intrigerende toneelstuk van Terry Johnson waarop Nicolas Roeg zijn gelijknamige prachtfilm baseerde. Daar dacht ik meteen aan toen ik aan mijn huidige vertaalklus begon, want het boek van James Clammer dat ik op het moment voor Querido vertaal heeft dezelfde titel.
Zoals meestal bij Engelse films is de filmtitel nooit vertaald en ook in Nederland Insignificance gebleven. Willem van de Sande Bakhuijzen maakte de Nederlandse versie van de theatertekst en regisseerde het stuk. Hij koos er met Zonder betekenis terecht voor om het origineel niet strikt na te volgen door een zelfstandig naamwoord te gebruiken, zoals bijvoorbeeld Onbeduidendheid.
affiche bij de Nederlandse voorstellingen
Zelf heb ik met de uitgeverij meerdere titels voor het boek overwogen, ook heel andere, zoals het verleidelijke Niet niets. Uiteindelijk vond ik de titel plotseling toen ik een andere term vertaalde. Het is net weer een ander accent.
Tijdens de Zomergasten-uitzending met Sevdaliza, de intrigerende, rijzige zangeres die zeer veel aandacht besteedt aan de beelden die haar muziek in videoclips vergezellen, dook een fragment op dat ik vermoedelijk als een van de weinige kijkers herkende. Het was een stukje uit River of Fundament, een ruim vijf uur durende film van Matthew Barney, een kunstenaar die allerlei vormen van kunst beoefent en zijn films zijn niet alleen weergaves van bijvoorbeeld performances, maar vormen ook steeds een werk op zich.
Sevdaliza en Janine Abbring voor een beeld uit het begin van het vertoonde fragment
River of Fundament ging in 2014 in Nederland in première tijdens het Holland Festival en die ruim vijf uur film en muziek zijn toen door mij vertaald en ondertiteld. Daar was ik voor gevraagd omdat men iemand nodig had die zowel thuis was in ondertiteling als in het vertalen van poëzie en literair proza. De dialoog en liedteksten van de film zijn namelijk voor het grootste deel ontleend aan literaire bronnen. Waar het meest uit wordt geput: Ancient Evenings van Norman Mailer, het aloude Egyptische dodenboek getiteld Het boek van het voortgaan bij dag waar ook Mailer zich op baseerde en Walt Whitmans Leaves of Grass. Daarnaast duiken ook flarden op uit het werk van Ralph Waldo Emerson, W. B. Yeats, Carl Sandburg en William S. Burroughs. Salman Rushdie verschijnt zelfs even in levenden lijve in de film, maar niet met eigen tekst.
Presentatrice Janine Abbring had de film ter voorbereiding braaf uitgezeten, meldde ze, maar had het een bezoeking gevonden met veel poep, onbegrijpelijkheid, poep, auto’s, dode dieren en poep, maar tegelijk maakte het toch indruk. Dat laatste beaamde de zangeres die bij sommige beelden ook weg had gekeken. Ze liet zich niet verleiden tot veel verdere duiding – je moet het vooral ondergaan, zei ze – maar opperde nog wel dat het misschien een verzameling van alle schaamte was.
Behalve poep, en pies, stroomt er ook aardig wat bloed in de film
Een ondertitelaar ziet een te vertalen film meerdere malen, in stukjes en beetjes tijdens het vertalen, maar ook in zijn geheel om te zien of de ondertiteling goed meeloopt en de vertaling klopt en meestal ter voorbereiding. Vandaar dat een ondertitelaar vaak goed weet hoe het verhaal in elkaar zit, of dat goed wordt uitgewerkt, of er inconsistenties en andere fouten in zitten. Een ondertitelaar is kortom als het goed is – ‘het’ is in dit geval vaak het honorarium – de beste kijker van een film, zoals een boekvertaler de beste lezer van een boek kan zijn.
En deze ondertitelaar denkt dat Sevdaliza met haar opmerking over schaamte op het goede spoor zit. De film ontleent niet alleen zijn teksten aan het verhaal van Mailer en het dodenboek, maar ook zijn thematiek. River of Fundament is een klassiek verhaal over wedergeboorte, maar niet in een christelijke variant waarin de waterdoop de weg daartoe is, maar een oude, smeriger variant die ook vandaag de dag nog zijn gelovers telt, onder wie vermoed ik Matthew Barney. En dat verhaal vertelt dat je eerst door alle drek en smerigheid heen moet, zowel letterlijke stront als de figuurlijke, alle walgelijke, schaamte oproepende eigenschappen en gedragingen die een mens kan vertonen, om vervolgens als een nieuw gelouterd mens uit de aars van de hel tevoorschijn te kruipen. Met een beetje goede wil zou je kunnen zeggen dat Freuds psychoanalyse hier een moderne variant van is.
Het is de essentie van Barneys film die dit niet alleen in het persoonlijk maar ook in het maatschappelijk vlak lijkt te zien gebeuren. Een rode draad in de film is de teloorgang van de Amerikaanse autoindustrie. Het in Zomergasten vertoonde fragment verbindt die met de aloude Egyptische mythe van ondergang en herrijzenis. Misschien vindt Barney de autoindustrie wel exemplarisch voor de Amerikaanse maatschappij, is die in zijn film een pars pro toto voor de ontwikkeling van de USA.
De vragende frons van de presentatrice leek allengs groter te worden
En dat geeft hij gestalte in indrukwekkende beelden, vonden zangeres en presentatrice. Aan het begin van uitzending viel het woord ‘grandioos’ geregeld uit beider monden, toen vooral om het werk van Sevdaliza zelf te kenschetsen. Grandioos is net iets grandiozer dan imponerend of indrukwekkend, maar wel familie van die woorden.
Het deed me denken aan een andere filmer van grandiositeit, Leni Riefenstahl, die haar vernieuwende technieken ook gebruikte om te imponeren. Dat deed ze in dienst van een man die niets anders leek te doen, Adolf Hitler. De culturele uitingen van het nationaalsocialisme en het fascisme leken dat vooral tot doel te hebben: imponeren met grandiositeit en het publiek daarmee te overtuigen van de grootsheid van die bewegingen.
Riefenstahls film over de Olympische Spelen van 1936
Beide stromingen hadden ook een wedergeboortemotief dat overeenkomsten vertoont met het aloude Egyptische verhaal. De oude maatschappij moest vernietigd worden om op de puinhopen een nog oudere samenleving, de Arische en de Romeinse, herboren en in nieuwe vorm te laten herrijzen.
Nu wil ik Matthew Barney niet betichten van sympathie voor die stromingen – zijn politieke opvattingen zijn mij niet bekend – en Sevdaliza al helemaal niet. Ze wekte die avond eerder de indruk tot de verklaarde tegenstanders te behoren. Maar grandiositeit is wel het streven van die bewegingen. Het is het streven én de uitdrukking van macht, denk ik, niet alleen van nazisme en fascisme, want het Versailles van de Zonnekoning en het paleis van Ceaușescu zijn soortgelijke uitingen van macht. En al kun je over de Egyptische piramides nog veel meer zeggen, ook die werden natuurlijk gebouwd om te imponeren en lieten het volk zien hoe machtig hun heersers, de farao’s, waren.
Ik vraag me af waarom Barney en Sevdaliza die grandiositeit bewerkstelligen. Is het bij hen ook een uitdrukking van macht, of juist van een streven daarnaar? Is het een poging zich de kleren van de keizer toe te eigenen? Ik zou me verder in het werk van Barney moeten verdiepen om daar een antwoord op te kunnen formuleren. River of Fundament nodigt mij er alleen niet toe uit om dat te doen.
Hoewel er met name interessante muzikale stukken in de film zitten – het is eigenlijk een samenwerking met componist Jonathan Bepler – de uitwerking van het centrale thema, door de stront van het leven heen om daar herboren uit te verrijzen, kon me niet overtuigen, en de verknoping van Egyptische mythologie met de mythe van de Amerikaanse auto en die van de auteur Mailer klinkt interessanter dan ze op film is.
Nu waren de reacties op Mailers boek in de jaren tachtig ook al gemengd. De door mij geraadpleegde Nederlandse vertaling, Avonden in de oudheid, is alleen in De Telegraaf positief ontvangen. Meestal was het oordeel zoals de kop boven de recensie in Het Parool: Mailer mislukt in Egypte. Zelf werd ik er ook niet blij van.
de omgekeerde piramide
Op de site van River of Fundament staat bovenstaand plaatje, een omgekeerde piramide die de structuur van de film zou moeten voorstellen. Het maakt alles iets inzichtelijker, zoals dat ook geldt voor andere informatie op de site, maar het maakt het werk niet beter. Wat Maria van Daalen toentertijd in Trouw schreef over de vertaling van Mailers boek, geldt in zekere zin ook voor de film. Zij zegt dat Mailer met zijn boek niet verder is gekomen dan een voorstadium. Misschien had de film als hij dat stadium was ontgroeid, meer gedaan dan imponeren.
