Tijdens de Zomergasten-uitzending met Sevdaliza, de intrigerende, rijzige zangeres die zeer veel aandacht besteedt aan de beelden die haar muziek in videoclips vergezellen, dook een fragment op dat ik vermoedelijk als een van de weinige kijkers herkende. Het was een stukje uit River of Fundament, een ruim vijf uur durende film van Matthew Barney, een kunstenaar die allerlei vormen van kunst beoefent en zijn films zijn niet alleen weergaves van bijvoorbeeld performances, maar vormen ook steeds een werk op zich.
River of Fundament ging in 2014 in Nederland in première tijdens het Holland Festival en die ruim vijf uur film en muziek zijn toen door mij vertaald en ondertiteld. Daar was ik voor gevraagd omdat men iemand nodig had die zowel thuis was in ondertiteling als in het vertalen van poëzie en literair proza. De dialoog en liedteksten van de film zijn namelijk voor het grootste deel ontleend aan literaire bronnen. Waar het meest uit wordt geput: Ancient Evenings van Norman Mailer, het aloude Egyptische dodenboek getiteld Het boek van het voortgaan bij dag waar ook Mailer zich op baseerde en Walt Whitmans Leaves of Grass. Daarnaast duiken ook flarden op uit het werk van Ralph Waldo Emerson, W. B. Yeats, Carl Sandburg en William S. Burroughs. Salman Rushdie verschijnt zelfs even in levenden lijve in de film, maar niet met eigen tekst.
Presentatrice Janine Abbring had de film ter voorbereiding braaf uitgezeten, meldde ze, maar had het een bezoeking gevonden met veel poep, onbegrijpelijkheid, poep, auto’s, dode dieren en poep, maar tegelijk maakte het toch indruk. Dat laatste beaamde de zangeres die bij sommige beelden ook weg had gekeken. Ze liet zich niet verleiden tot veel verdere duiding – je moet het vooral ondergaan, zei ze – maar opperde nog wel dat het misschien een verzameling van alle schaamte was.
Een ondertitelaar ziet een te vertalen film meerdere malen, in stukjes en beetjes tijdens het vertalen, maar ook in zijn geheel om te zien of de ondertiteling goed meeloopt en de vertaling klopt en meestal ter voorbereiding. Vandaar dat een ondertitelaar vaak goed weet hoe het verhaal in elkaar zit, of dat goed wordt uitgewerkt, of er inconsistenties en andere fouten in zitten. Een ondertitelaar is kortom als het goed is – ‘het’ is in dit geval vaak het honorarium – de beste kijker van een film, zoals een boekvertaler de beste lezer van een boek kan zijn.
En deze ondertitelaar denkt dat Sevdaliza met haar opmerking over schaamte op het goede spoor zit. De film ontleent niet alleen zijn teksten aan het verhaal van Mailer en het dodenboek, maar ook zijn thematiek. River of Fundament is een klassiek verhaal over wedergeboorte, maar niet in een christelijke variant waarin de waterdoop de weg daartoe is, maar een oude, smeriger variant die ook vandaag de dag nog zijn gelovers telt, onder wie vermoed ik Matthew Barney. En dat verhaal vertelt dat je eerst door alle drek en smerigheid heen moet, zowel letterlijke stront als de figuurlijke, alle walgelijke, schaamte oproepende eigenschappen en gedragingen die een mens kan vertonen, om vervolgens als een nieuw gelouterd mens uit de aars van de hel tevoorschijn te kruipen. Met een beetje goede wil zou je kunnen zeggen dat Freuds psychoanalyse hier een moderne variant van is.
Het is de essentie van Barneys film die dit niet alleen in het persoonlijk maar ook in het maatschappelijk vlak lijkt te zien gebeuren. Een rode draad in de film is de teloorgang van de Amerikaanse autoindustrie. Het in Zomergasten vertoonde fragment verbindt die met de aloude Egyptische mythe van ondergang en herrijzenis. Misschien vindt Barney de autoindustrie wel exemplarisch voor de Amerikaanse maatschappij, is die in zijn film een pars pro toto voor de ontwikkeling van de USA.
En dat geeft hij gestalte in indrukwekkende beelden, vonden zangeres en presentatrice. Aan het begin van uitzending viel het woord ‘grandioos’ geregeld uit beider monden, toen vooral om het werk van Sevdaliza zelf te kenschetsen. Grandioos is net iets grandiozer dan imponerend of indrukwekkend, maar wel familie van die woorden.
Het deed me denken aan een andere filmer van grandiositeit, Leni Riefenstahl, die haar vernieuwende technieken ook gebruikte om te imponeren. Dat deed ze in dienst van een man die niets anders leek te doen, Adolf Hitler. De culturele uitingen van het nationaalsocialisme en het fascisme leken dat vooral tot doel te hebben: imponeren met grandiositeit en het publiek daarmee te overtuigen van de grootsheid van die bewegingen.
Beide stromingen hadden ook een wedergeboortemotief dat overeenkomsten vertoont met het aloude Egyptische verhaal. De oude maatschappij moest vernietigd worden om op de puinhopen een nog oudere samenleving, de Arische en de Romeinse, herboren en in nieuwe vorm te laten herrijzen.
Nu wil ik Matthew Barney niet betichten van sympathie voor die stromingen – zijn politieke opvattingen zijn mij niet bekend – en Sevdaliza al helemaal niet. Ze wekte die avond eerder de indruk tot de verklaarde tegenstanders te behoren. Maar grandiositeit is wel het streven van die bewegingen. Het is het streven én de uitdrukking van macht, denk ik, niet alleen van nazisme en fascisme, want het Versailles van de Zonnekoning en het paleis van Ceaușescu zijn soortgelijke uitingen van macht. En al kun je over de Egyptische piramides nog veel meer zeggen, ook die werden natuurlijk gebouwd om te imponeren en lieten het volk zien hoe machtig hun heersers, de farao’s, waren.
Ik vraag me af waarom Barney en Sevdaliza die grandiositeit bewerkstelligen. Is het bij hen ook een uitdrukking van macht, of juist van een streven daarnaar? Is het een poging zich de kleren van de keizer toe te eigenen? Ik zou me verder in het werk van Barney moeten verdiepen om daar een antwoord op te kunnen formuleren. River of Fundament nodigt mij er alleen niet toe uit om dat te doen.
Hoewel er met name interessante muzikale stukken in de film zitten – het is eigenlijk een samenwerking met componist Jonathan Bepler – de uitwerking van het centrale thema, door de stront van het leven heen om daar herboren uit te verrijzen, kon me niet overtuigen, en de verknoping van Egyptische mythologie met de mythe van de Amerikaanse auto en die van de auteur Mailer klinkt interessanter dan ze op film is.
Nu waren de reacties op Mailers boek in de jaren tachtig ook al gemengd. De door mij geraadpleegde Nederlandse vertaling, Avonden in de oudheid, is alleen in De Telegraaf positief ontvangen. Meestal was het oordeel zoals de kop boven de recensie in Het Parool: Mailer mislukt in Egypte. Zelf werd ik er ook niet blij van.
Op de site van River of Fundament staat bovenstaand plaatje, een omgekeerde piramide die de structuur van de film zou moeten voorstellen. Het maakt alles iets inzichtelijker, zoals dat ook geldt voor andere informatie op de site, maar het maakt het werk niet beter. Wat Maria van Daalen toentertijd in Trouw schreef over de vertaling van Mailers boek, geldt in zekere zin ook voor de film. Zij zegt dat Mailer met zijn boek niet verder is gekomen dan een voorstadium. Misschien had de film als hij dat stadium was ontgroeid, meer gedaan dan imponeren.
(Later meer over het vertalen van de film.)