Auteur: Kloos

De duivel en de comedy queen en Astrid Lindgren

Geen tussentaalvertaling, zo blijkt het. Waar dit over gaat: de Zweedse film Comedy Queen is door mij vertaald voor een filmfestival en door iemand anders voor de bioscoop, vertelde ik in een eerder bericht en aangezien niemand in mijn Scandinavische netwerk ervan wist, rees de vrees dat de film ten prooi was gevallen aan het tussentaalmonster, de slechte wijdverspreide gewoonte om films uit alle andere talen dan het Engels niet rechtstreeks uit die andere taal te vertalen, maar via een Engelse vertaling. Vanwege die gewoonte ontving Netflix onlangs de Vertaalduivel – zie hetzelfde eerdere bericht. Maar nu blijkt die vrees ongegrond. Mij is ter ore gekomen dat het door een vertaler Zweeds is gedaan. Gelukkig maar.

Ondertussen zag ik op televisie dit langskomen:

Nederlandse ondertiteling van Unga Astrid (Becoming Astrid)

Dat doet weer het ergste vermoeden. Hier lijkt niet alleen uit het Engels te zijn vertaald, maar ook het Engels te zijn blijven staan.

In de film over de jonge (unga) Astrid Lindgren wordt in deze scène de kiemcel van haar schrijverschap verbeeldt. De jonge, alleenstaande moeder bedenkt en vertelt verhaaltjes voor haar zoontje bij het slapengaan. Volgens de ondertiteling drinken de kinderen in die verhalen soda. Sockerdricka zegt Alba August die de jonge Astrid speelt. Het drankje zal later in veel van haar boeken een rol spelen.

Zo heeft Pippi Langkous in de tuin van Villa Kakelbont een boom staan waaraan sockerdricka groeit. En Emil drinkt op een keer een heleboel flessen achter elkaar leeg waarna hij op zijn kop krijgt omdat hij daar al zijn geld aan uitgeeft, waarop hij zelf boos wordt en uitroept: ‘Als ik geen geld heb, kan ik geen sockerdricka drinken en als ik wel geld heb, mag ik geen sockerdricka drinken. Wanneer moet ik dan in hemelsnaam sockerdricka drinken?’

Tegenwoordig is sockerdricka vaak een 7up-achtige frisdrank. ‘Priklimonade’ staat er in het woordenboek Zweeds-Nederlands van VanDale. ‘Gemberbier, prikkellimonade’ in de oude VanGoor. En dat komt meer in de buurt van wat het een kleine eeuw geleden was toen Astrid Lindgren haar zoontje verhalen vertelde. Het was een mix van water, suiker, citroenschil, gember en gist, waarvoor het Nederlands geen specifieke benaming heeft. In de Nederlandse vertalingen van haar boeken is het bij mijn weten meestal limonade of priklimonade. In Pippi’s tuin staat een limonadeboom.

Priklimonade zonder smaakje wordt heel soms sodawater genoemd, maar in het Engels wordt allerlei ‘prik’, zoals het in mijn kindertijd heette, vaak ‘soda’ genoemd, een alledaagse verkorting van ‘soda pop’. En dat lijkt hier in het Nederlands te zijn blijven staan uit het Engels…

De duivel en de comedy queen

Deze week is er een film in première gegaan waarvan er nu al twee vertalingen lijken te zijn. Eerst even terugspoelen naar een paar maanden geleden.

still uit de film

Op dierendag 2022 werden bij de jaarlijkse Vertaalslag de Vertaalengel en de Vertaalduivel uitgereikt. Die gaan elk jaar naar een persoon of instantie die zich een pleitbezorger van vertalers en kennis over vertalen heeft betoond, en naar een persoon of instantie die juist het tegendeel doet. De engel ging naar het onvolprezen Filter dat met zijn tijdschrift over vertalen en zijn jaarlijkse prijs voor de beste vertaling al jaren zijn schijnwerper op de vertaler en het vak richt.

De vertaalduivel ging naar Netflix omdat de Nederlandse ondertitels van buitenlandse films en televisieseries vaak niet zijn gebaseerd op bijvoorbeeld het originele Deens, Koreaans of Grieks, maar op daarvoor gemaakt Engelse ondertitels. In dergelijke ‘tweedehands’ vertalingen ontstaan als vanzelf fouten die bij een directe vertaling vermeden kunnen worden. De kijkers van Netflix zouden erbij gebaat zijn als die praktijk ten einde kwam. Netflix is het boegbeeld van de branche, maar niet de enige die zich hieraan bezondigt. Alle streamingsdiensten doen het en zelfs gewone televisiezenders, omroepen en filmdistributeurs.

De Vertaalduivel heeft inmiddels meerdere gedaanten gekregen. Eerst was er deze wisseltrofee, vervaardigd door Patrick Chetboun, later werd het een soort urn en dit jaar was het een pluchen knuffelduivel. (foto: Titia Hahne)

Netflix kon naar eigen zeggen helaas niet aanwezig zijn om de Vertaalduivel in ontvangst te nemen. Omdat ik hier en elders al eerder en vaker over deze praktijken had geschreven – zie de berichten Een kind doden en Opgehangen aan de neus – welkom in de tussentaal! – werd mij gevraagd het een en ander toe te lichten tijdens de Vertaalslag en op een later tijdstip mee naar het kantoor van Netflix te gaan om de duivel te overhandigen.

En zo geschiedde, ware het niet dat ik door eigen dommigheid mij veel te laat in een Amsterdamse achterafstraat meldde bij de portier van het anonieme kantoor waar het overleg tussen vertegenwoordigers van Netflix en de Auteursbond al even gaande was. Maar tot nu toe was er vooral over en weer goodwill gekweekt. Men was blij met de kritiek, zei men, en zou er aandacht aan besteden. Concrete plannen of toezeggingen waren er niet. En daar is tot op heden ook niets van vernomen.

Het toeval wilde dat The Service Station mij in de korte periode tussen Vertaalslag en bezoek aan Netflix benaderde om een Zweedse film te ondertitelen. Eindelijk weer eens een (klein) bureau dat een film niet aan kwaliteit wilde laten inboeten en hem wel direct uit het Zweeds liet vertalen en ook bereid was het tarief daarvoor te betalen.

Het ging om de film Comedy Queen die deze keer echt een Engelse titel had (en niet zoals bijna altijd een Zweedse die vertaald naar het Engels de titel voor Nederland en België wordt) maar verder toch echt een Zweedse en Zweedstalige film bleek te zijn. De ondertiteling was in eerste instantie voor een Europese verkiezing van de beste jeugdfilm waarbij Comedy Queen een van de drie genomineerden was. Bij het Berlijnse filmfestival was ook al een Zilveren Beer in de wacht gesleept. Kort nadat ik de vertaling had ingeleverd, zag ik ergens op een filmsite dat hij in december ook hier in de bioscoop zou gaan draaien. En ik ontdekte een trailer op YouTube die er anders uitzag dan het lekkermakertje dat ik had ondertiteld en dat ook anders was vertaald.

still van de officiële Zweedse trailer

Bij The Service Station wist men niks van een bioscooprelease. Toen ik ernaar vroeg in een grote digitale groep vertalers uit de Scandinavische talen, wist niemand ervan, zelfs Bernadette Custers niet die het gelijknamige boek van Jenny Jägerfeld heeft vertaald waarop de film is gebaseerd. Dat doet vermoeden dat het tussentaalvertaalmonster weer heeft toegeslagen en dat deze film voor de bioscoop niet uit het Zweeds maar uit het Engels is vertaald, terwijl er een directe vertaling uit het Zweeds voorhanden was…

Misschien vergis ik me. Ik heb nog geen gelegenheid gehad om in de bioscoop te checken wie de vertaler is. Dus als iemand naar de film gaat, dan hoor ik dat graag. En zelfs al is hij tweedehands ondertiteld, het is een aanrader.

Het is een mooie film over een meisje en haar vader die allebei de dood van haar moeder nog lang niet te boven zijn en daar op tegengestelde manieren mee omgaan. En de keren dat het verhaal over het randje dreigt te gaan wordt het gered door het geweldige spel van Sigrid Johnson, de jonge actrice die Sasha speelt die comedy queen wil worden. Als Sigrid haar jeugdsterrenstatus een beetje weet te overleven, gaan we haar vast nog heel vaak tegenkomen. Gaat dat zien (en laat mij weten wie de ondertitelaar is).

Sigrid Johnson als Sasha

Liefste, laat dit beeld niet groeien

Het vorige bericht Taal van de waarheid repte van een videoverslag en dat bracht me een andere opname in herinnering. Zomer 2022 organiseerde de sectie Vertalers van de Auteursbond samen met de Hongaarse Salon Amsterdam in het Goethe-instituut een literaire benefietavond voor Oekraïne. De opbrengst ging naar de stichting Artsenhulp voor Oekraïne die vanzelfsprekend nog altijd giften aanneemt. Een grote groep vertalers hield onbezoldigd een minilezing over een werk dat zij hadden vertaald dat verband hield met het thema oorlog.

Zelf kon ik kiezen uit het werk van de door mij vertaalde David Jones, Thomas Tidholm, Donald Hankey en Robin Robertson, maar om het kort te houden kwam ik uit bij Vera Brittain en haar autobiografische Testament van de jeugd. De video begint op 22:31 bij mijn bijdrage.

Je kunt ook de hele video afluisteren met alle bijdragen, onder andere van Arie van der Ent rechtstreeks vanuit Oekraïne. Wie je allemaal hoort en ziet inclusief muzikale omlijsting, vind je terug op de site van het Expertisecentrum Literair Vertalen. De gedichten uit Testament van de jeugd staan hier op hanskloos.nl.

Taal van de waarheid

Op 12 augustus 2022 vond hij dan toch plaats, de aanslag op het leven van Salman Rushdie. Gelukkig slaagde de dader niet in zijn poging de schrijver te vermoorden. Inmiddels is wel duidelijk dat de grote verhalenverteller nog maar over één oog en één werkende hand kan beschikken.

het toentertijd door mijn broer uit Londen voor mij meegenomen exemplaar van de eerste druk van het boek dat de ayatollah de schrijver tot de dood deed veroordelen en dat de dader niet eens gelezen heeft

PEN Nederland, de auteursvereniging die opkomt voor onderdrukte schrijvers van allerlei slag en tegen censuur, riep zijn leden op om deel te nemen aan de wereldwijde lezing uit Rushdie’s werk die in Nederland op 29 september door de Akademie van Kunsten bij de KNAW in het Amsterdamse Trippenhuis werd gehouden ter ondersteuning van de zwaargewonde romancier en van de strijd voor vrijheid van expressie. Besloten werd voor te lezen uit zijn recentste Nederlandse publicatie, de essaybundel Taal van de waarheid, vertaald door Bart Gravendaal.

Nederlandse Rushdie-marathon op 29-9-2022 in het Trippenhuis

Het live-videoverslag van de hele marathonlezing staat inmiddels als opname online. Voor de lezers van dit blog begint de clip op 1:27:40, het punt waarop ik de leesstift overneem van collega dichtervertaler Annelie David. Op 13:05 leidt Adriaan van Dis het geheel in met een uiteenzetting over de achtergrond van de fatwa en Rushdie’s blijvende verzet tegen dergelijke en andere censuur.

De laatste skilift

Een baksteen van een dikke kilo en ruim duizend pagina’s. Volgens eigen zeggen de laatste grote roman van John Irving, vertaald door Luud Dorresteijn, Inge Pieters en Hans Kloos voor uitgeverij Het Getij / de Arbeiderspers. Die ligt vanaf vandaag in de boekhandel.

Hele delen van de roman zijn geschreven als een scenario en zien er zo uit. Probleem waren al de specifieke termen uit de wereld van de filmtechniek. Gelukkig konden we een expert raadplegen: Pieter Bart Korthuis, scenarist en regisseur van meerdere Nederlandse successen. Vertalersmazzel was dat we daarbij nu eens niet na hoefden te denken over de werkwoordstijden, want in een filmscript gebeurt alles altijd in de onvoltooid tegenwoordige tijd.

Lees ook de aankondiging van de vertaling, Worstelen met Hitler, Moby Dick en andere sujetten, of spoed je naar de boekhandel.