‘Jullie hebben alles / verkeerd begrepen / zei een tienermeisje’. Zo begint The Electric State, mijn deze week verschenen Nederlandse vertaling van het Zweedse Passagen van auteur Simon Stålenhag. (Over de reden voor die Engelse titel straks meer.) Het begint met een gedicht, maar het is geen poëziebundel. Het is ook geen proza. Die beginregels namen me wel meteen in voor boek en auteur want ze zijn afkomstig van Bruno K. Öijer, inmiddels de eminence grise et terrible van de Zweedse poëzie van wie ik in de jaren negentig al eens een kleine selectie vertaalde voor De Gids.
Zulke pagina’s zie je als je dit boek openslaat. De term ‘graphic novel’ is tegenwoordig in zwang, maar je zou het ook een prentenboek kunnen noemen, al roept dat associaties op met een voorleesboek voor kleine kinderen en dat is dit niet. Hoe het precies heet, maakt ook weinig uit. Het is een soort roadmovie in tekst en beeld, een kloek boek waarin het beeld de meeste ruimte opeist, maar de tekst nog bepalender is voor de kijkervaring dan de beelden voor de leeservaring. En die twee ervaringen maken samen een blijvende indruk.
De tekst staat steeds apart van de beelden, losse stukjes zwart op wit, waarin het verhaal van het hoofdpersonage, een tienermeisje met al een flink verleden, niet alleen achtergrond aan de roadtrip geeft, maar ook aan haarzelf, waardoor er een laag aan het beeldverhaal wordt toegevoegd die nergens zichtbaar is. En zo zijn er omgekeerd zo nu en dan juist dingen zichtbaar die iets aan het verhaal van de tekst toevoegen. Soms is de tekst wit op zwart. Dan is er een anonieme verteller aan het woord die vanuit zijn eigen gezichtspunt een blik op de geschiedenis geeft van de wereld in het boek, een Amerika dat op het onze lijkt, maar waarin virtual reality en AI een al veel verdergaande, fnuikende invloed hebben gehad. Aan het eind is de enige tekst nog een hoofdstuktitel en is het verder aan de beelden om het meerduidige slot te vertellen.
Stålenhag schetst ‘met fijngevoeligheid en empathie een jong persoon in haar eigen woorden, gedachten en verhaal. Zijn hand en stem vormen een geheel dat uniek is. Het is het verhaal in beeld en woord, de vervlechting van die twee, die de lezer van begin tot eind boeit. Stålenhag is een meester in de kunst van het vertellen van een verhaal in fragmenten. Stukje bij beetje komen de wereld, de plot en de protagonist naar voren uit de korte teksten die de beelden begeleiden,’ schrijft de recensent van het Zweedse LitteraturMagazinet. En dat resulteert in een prachtig samengaan van taal en tekening, in een onroerend verhaal dat je bijblijft.
Deze week is op Netflix ook de film The Electric State verschenen. Dat is de titel van de Engelse vertaling uit 2018 van Stålenhags boek waar de film op is gebaseerd. Het Zweedse ‘passagen’ van de oorspronkelijke titel laat zich vaak wel vertalen als ‘the passage’ en ‘de passage’, maar heeft toch een aantal bijbetekenissen die hier meespelen en zich niet zo makkelijk onder één noemer laten vangen. Dus is de keuze voor een andere titel niet zo vreemd. Uitgeverij Lebowski wilde ook de link tussen boek en film graag in stand houden en koos voor deze ene keer dus voor een Engelse titel.
Het is niet zo vreemd dat er een film op dit boek is gebaseerd. Ik noemde het eerder al een roadmovie omdat het ook aandoet als een verzameling stills uit een film. Toch vertellen boek en film niet hetzelfde verhaal en ook de wijze van vertellen is een andere. Het boek is een klein verhaal dat zich afspeelt in een grote vervreemdende wereld. De film is een veel groter verhaal met meer personages in een vooral grappige wereld. Dat is niet zo zeer een kwestie van het verschil in medium, maar van keuzes van de makers. Dat hoeft geen enkel probleem te zijn. Een verfilming hoeft niet een zo getrouw mogelijke afspiegeling van het boek te zijn. Een verfilming moet vooral een goede film zijn.
In dit geval lijkt het verschil tussen beide op dat tussen een strijkkwartet en een musical. Het is verleidelijk om het te benoemen als een verschil tussen Europese kunst en Amerikaans amusement, maar dat veralgemeniseert het te veel. In het boek wordt heel geleidelijk duidelijk wie Michelle, het tienermeisje, is, in welke wereld ze leeft, waarom ze onderweg is en waarom met een robot. In de film wordt dat al heel snel uit de doeken gedaan. Daarom is de titel boven dit stuk ook een advies om eerst het boek te lezen en dan pas de film te kijken. Dat is misschien in het algemeen al aan te raden omdat je dan als lezer je eigen beelden kunt vormen en ze niet al ingevuld worden door beelden uit de film. Maar in dit geval rijdt de film het verhaal van het boek ook in de wielen door meteen weg te geven wat je als lezer langzaamaan ontdekt.
Opvallend is dat Michelle in het boek een veel minder braaf verleden heeft dan in de film. Het heeft er ook alle schijn van dat de filmmakers het niet aandurfden om de hoofdpersoon lesbisch te laten zijn, terwijl ze in het boek zich graag laat zoenen door een vriendin. Het hele verhaal en de teneur van het boek zijn verontrustender dan de film die toch vooral een zoveelste variatie binnen een bekend genre lijkt. De diepte die zich in het boek steeds onder het oppervlak doet vermoeden, lijkt in de film totaal verdwenen.
Dit klinkt misschien als een vertaler die te veel verknocht is aan zijn boek, maar zo lovend als het boek is ontvangen, zo weinig laten de besprekingen heel van de film. Men spreekt van een misbaksel en vraagt zich af hoe Netflix 320 miljoen dollar er zo zielloos doorheen heeft kunnen jagen. Ik hoop kortom dat ik veel meer boeken van Simon Stålenhag zal kunnen vertalen en dat een volgende verfilming een andere scenarioschrijver en regisseur zal krijgen.
Als je hier klikt, kun je de allereerste foto downloaden in een formaat waarin de tekst ook leesbaar is. Aan het eind vertelt Michelle iets over een jongetje dat ze tegenkomt. Dat tafereel en dialoogje vormen een goed voorbeeld van het verschil tussen boek en film. In de film zou je zoiets nooit tegenkomen en dat is een gemis.
