De gelukzaligheid van het kapitalisme

Om allerlei redenen is Euphoria een vertaal- en ondertitelklus die anders is dan andere. Allereerst vanwege de tekst: monologen en dialogen die nooit monologen en dialogen zijn geweest. Het zijn allemaal citaten uit bronnen als filosofische beschouwingen, economische verhandelingen, poëzie uit de oudheid, rapteksten en nog veel meer, van Theodor Adorno tot Snoop Dogg, van Tacitus tot Karl Marx, van Adam Smith tot Charles Bukowski enzovoort. Uit ruim honderd verschillende bronnen heeft Julian Rosefeldt, de maker, geput. In onderstaande korte clip vertelt hij meer over dat recyclen van tekst. Er komt ook een min of meer complete lijst van auteurs langs die hij citeert.

Het vertalen van citaten lijkt misschien een karweitje van niks, vooral als het uit een tekst is die al is vertaald. Pluk het citaat uit de bestaande vertaling en je bent klaar. Maar zo simpel is het niet. Zoals altijd bepaalt de context een groot deel van de betekenis en dus moet je kijken of die oude vertaling wel in een nieuwe context past. Vaak wordt er net een ander betekeniselement uit het citaat aangelicht en dat kan weer tot een nieuwe vertaling leiden omdat dit element in de oorspronkelijke vertaling misschien juist onderbelicht bleef.

Het is ook altijd oppassen als het citaat zelf een vertaling is. Zo zitten in het Engelstalige Euphoria citaten die oorspronkelijk uit het Grieks, Latijn, Spaans, Duits, Frans en Nederlands komen. Dan kan het verstandig zijn om te kijken hoe de Engelse en de Nederlandse vertaling zich tot elkaar en tot de oorsprong én tot de nieuwe context verhouden. Die laatste gaf elke keer de doorslag, maar ik was blij dat bijvoorbeeld Martin de Haan mij zijn vertaling van een paar citaten uit het werk van Houellebecq mailde zodat ik kon zien of en hoe die directe vertaling in de nieuwe context paste. Curieus was dat ik bij het oorspronkelijke Nederlands van Rutger Bregman ook moest kijken of het ongewijzigd kon blijven in mijn Nederlands.

Sommige vertalingen van citaten vallen meteen goed uit. Zo wordt bij Marx’ uitspraak dat de geschiedenis zich herhaalt, altijd gezegd dat dit eerst gebeurt als tragedie (Tragödie) en dan als klucht (Farce). Andere bekende citaten moeten keer op keer opnieuw worden vertaald, lijkt het. ‘This is the way the world ends / Not with a bang but a whimper.’ Die slotregels van T.S. Eliots The Hollow Men duiken geregeld op in een nieuwe context, maar dat is niet de enige reden dat ze elke keer anders worden vertaald. Lang, lang geleden had ik me al aan een vertaling van deze regels gewaagd, en van alle voorgaande regels van Eliots gedichtencyclus. Het probleem van toen is nog hetzelfde: wat maak je van die twee slotwoorden? Mijn oplossing van toen bevalt me niet meer. En die van Paul Claes, ‘een kreun’, past misschien wel in het hele, ook door hem vertaalde, vijfdelige gedicht, maar minder in de nieuwe context van Euphoria. Andere vertalingen van deze regels eindigen steeds anders. Dit is mijn nieuwe versie:

Misschien is het zelfs een goede vertaling in de oorspronkelijke context van het gedicht, maar het gaat hier om de context van Rosefeldts Euphoria. En die is groter dan alleen de verzameling citaten die hij tot een verhaal en een betoog heeft geschikt, groter dan de film waarin dat verhaal zich ontvouwt.

Normaal ken je als ondertitelaar de hele context van je vertaling. Je vertaalt altijd met het beeld van de film of de serieaflevering erbij. (Alleen mensen die weinig kaas hebben gegeten van ondertiteling, denken nog wel eens dat het ook zonder kan en sturen alleen tekst naar de vertaler.) In dit geval kende ik niet de hele context, want Euphoria is niet alleen de bijna twee uur durende film die ik heb gezien en ondertiteld, maar een complete hal vol filmschermen waarop veel meer is te zien.

Op de andere schermen worden geen andere teksten gesproken, alleen worden delen van het gesprokene uit de centrale, door mij vertaalde film ook gezongen in die film en op de andere schermen. Hoe dat zich allemaal tot elkaar verhoudt en hoe het een de betekenis van het ander zal kleuren, is ook voor mij nog een verrassing.

Dat heb ik als vertaler nog niet eerder meegemaakt. En ik kan me ook niet heugen dat ik ooit zo’n politieke film of serie heb vertaald. Rosefeldt citeert uit bronnen van zeer verschillende filosofische en politieke herkomst, maar aan het eind is wel duidelijk waar zijn voorkeur naar uitgaat.

Wie daar benieuwd naar is en naar hoe bijvoorbeeld de Eliot-vertaling in zijn nieuwe context past, kan zich van 9 – 25 juni onderdompelen in de wonderlijke gelukzaligheid van het kapitalisme als de filminstallatie Euphoria tijdens het Holland Festival te zien is in de Centrale Markthal te Amsterdam.

PS Er is nog iets ongewoons aan Euphoria. Het weer oppikken van een goede, oude gewoonte: de vertaalcredit is niet, zoals tegenwoordig meestal gebeurt, weggelaten of helemaal achteraan geplakt waar niemand hem meer ziet, maar duikt al redelijk aan het begin van de film op: